Borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu

Sezon na kleszcze to czas, który spędza sen z powiek osobom, które większość wolnego czasu spędzają na łonie natury, a zwłaszcza w lasach, zaroślach i wśród wysokich traw. Zapraszamy do zapoznania się z podstawowymi informacjami na temat najczęstszych chorób odkleszczowych – boreliozy i kleszczowego zapalenia mózgu, aby obcowanie z naturą mogło być zarówno przyjemne, jak i bezpieczne.

Spis treści:

Sezon na kleszcze trwa z reguły od kwietnia do października. Warto jednak wiedzieć, że kleszcze są aktywne od temperatury 5 stopni Celsjusza – kiedy zima jest łagodna, okres ich żerowania może rozpocząć się znacznie wcześniej i trwać dłużej niż zwykle. O kleszcze nietrudno nie tylko w lesie – można spotkać je w parkach, zaroślach, a nawet we własnym ogródku. 

Ofiarą tych pajęczaków może być każdy z nas. Ukąszenie przez kleszcza może stanowić realny problem – wraz ze śliną kleszcz może zainfekować organizm człowieka licznymi patogenami. Mogą one wywołać choroby, które są poważnym zagrożeniem dla zdrowia. Najbardziej znane choroby odkleszczowe to borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu, choć lista schorzeń jest znacznie dłuższa. Jeśli doszło do ukąszenia – konieczne jest jak najszybsze, fachowe usunięcie kleszcza, a następnie uważna obserwacja ciała i dalsza diagnostyka pod kątem rozwoju chorób odkleszczowych. Wiedza na ich temat na pewno ułatwi ten proces, pomoże zachować spokój oraz opanować lęk.

Borelioza to choroba wywołana przez krętki Borrelia burgdorferi, bytujące w jelitach kleszczy. Według Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny w Polsce w 2019 roku zanotowano 20 614 przypadków boreliozy. Jest to około 5 razy więcej niż notowano dekadę temu. Powodem tego może być wyższa świadomość w temacie zdrowia i profilaktyki, ale także fakt, że klimat ulega zmianom i okres żerowania kleszczy jest coraz dłuższy. Najwięcej zachorowań na boreliozę obserwuje się w województwach: warmińsko-mazurskim, podlaskim, lubelskim, małopolskim i opolskim. Co ważne – nie każdy kleszcz jest nosicielem boreliozy i nie każde ukąszenie przez kleszcza skutkuje rozwojem boreliozy (1).

Czynnikami zwiększającymi ryzyko zakażenia boreliozą są:

• nieprawidłowa technika usuwania kleszczy – mi.n. smarowanie tłuszczem, polewanie alkoholem, rozerwanie kleszcza przy wyciąganiu,
• długotrwały pobyt kleszcza na skórze – ryzyko zakażenia chorobą wzrasta, gdy nosimy przyczepionego do skóry kleszcza przez około 3 dni (72 h).

Ukąszenie przez zakażonego kleszcza początkowo nie wywołuje żadnych widocznych objawów. Pierwszym sygnałem rozwijającej się boreliozy jest najczęściej rumień wędrujący.

Rumień wędrujący

Rumień wędrujący (erythema migrans) jest charakterystycznym objawem boreliozy, który pojawia się u ok. 80% zakażonych osób. Rumień pojawia się po kilku dniach/tygodniach od ukąszenia, a swoim wyglądem przypomina tarczę strzelniczą. Nie swędzi, nie boli, ustępuje samoistnie. Proces ten może trwać nawet 8 tygodni. Na tym etapie można wdrożyć skuteczne leczenie boreliozy poprzez antybiotykoterapię. 

Jeżeli wystąpi rumień wędrujący, lekarz może od razu wdrożyć leczenie, bez konieczności zlecania dodatkowych badań potwierdzających chorobę. Jeśli jednak doszło do ukąszenia, a rumień wędrujący się nie pojawił – można potwierdzić bądź wykluczyć boreliozę poprzez badanie serologiczne krwi (badanie metodą ELISA, a następnie potwierdzenie testem Western blot).

Rumień wędrujący łatwo pomylić z reakcją alergiczną, ale to nie to samo. Reakcja alergiczna jest natychmiastowa, często towarzyszy jej obrzęk oraz stan podgorączkowy. W przypadku reakcji alergicznej, w celu poprawy sięgamy po leki przeciwhistaminowe. Rumień, który jest objawem reakcji alergicznej, często znika samoistnie, a jego średnica nie przekracza zwykle 5 cm.

W późniejszym stadium boreliozy może pojawić się chroniczne zmęczenie, zawroty głowy. U niektórych osób dochodzi do porażenia nerwu twarzowego. Jednym z poważnych następstw jest zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Pamiętajmy, że przewlekła i zaniedbana borelioza jest bardzo groźna i w późniejszym okresie leczenie polega głównie na łagodzeniu objawów choroby.

Kleszczowe zapalenie mózgu jest ostrą chorobą wirusową. W Polsce liczbę zachorowań na KZM szacuje się na 150 do 250 przypadków rocznie. Źródłem infekcji może być ukąszenie przez zakażonego kleszcza, a okres inkubacji wynosi 7-14 dni. Choroba początkowo wywołuje objawy podobne do grypy, mogąc w dalszej kolejności doprowadzić do poważnych konsekwencji i powikłań neurologicznych.

Na kleszczowe zapalenie mózgu niestety nie ma na razie lekarstwa. Przed chorobą można się jednak chronić, poddając się szczepieniu (2). Szczepienie przeciw KZM nie jest obowiązkowe, warto jednak je rozważyć, jeśli przebywamy na terenach endemicznych zawodowo lub rekreacyjnie. Konieczne jest przyjęcie 3 dawek szczepienia pierwotnego oraz dawek przypominających co 3-5 lat. Najlepszą porą szczepienia jest okres zimowy lub wczesnowiosenny, czyli ten, który poprzedza największą aktywność kleszczy.

Jeśli ukąsił Cię kleszcz, nie panikuj! Twoimi sprzymierzeńcami są czas i opanowanie.

Kleszcza należy jak najszybciej usunąć – można to zrobić pęsetą (łapiąc kleszcza jak najbliżej przy skórze i pociągając pewnym ruchem w górę), lub skorzystać z akcesoriów dostępnych w aptece – lassa lub kleszczołapki.

Kleszcza nie wolno niczym polewać an smarować. Miejsce po ukąszeniu należy zdezynfekować, a następnie obserwować przez najbliższe 30 dni.

Przed planowanym pobytem na dworze warto kompleksowo zabezpieczyć skórę.

Założenie jasnego ubrania z długimi rękawami i nogawkami utrudni kleszczom bezpośredni kontakt ze skórą, tym samym zmniejszając ryzyko ukąszenia. Nakrycie głowy pomoże zapobiec ulokowaniu się kleszcza we włosach. 

Przed wyprawą w teren skórę warto zabezpieczyć repelentem, czyli środkiem odstraszającym, który powstrzymuje owady i kleszcze przed ukąszeniem. Wybierając repelent, należy zwrócić uwagę na:

• substancję czynną w składzie produktu – DEET, ikarydyna, IR3535, olejki eteryczne,
• przeznaczenie produktu – czy działa tylko na kleszcze, czy także na owady (komary, meszki),
• częstotliwość stosowania – po jakim czasie należy powtórzyć aplikację preparatu,
• formę i aplikator – w zależności od preferencji może to być płyn, spray, żel, pianka lub sztyft.

Aspekty te ułatwią dobranie repelentu do indywidualnych potrzeb.

Spędzając czas na łonie natury, najlepiej unikać miejsc, w których bardzo łatwo o kleszcze – w tym zarośli, wysokich traw, bliskości krzewów. Po powrocie do domu należy dokładnie obejrzeć całe ciało, ze szczególnym zwróceniem uwagi na miejsca, w których skóra jest cienka i delikatna (jak np. pachwiny).

Pamiętaj, że lepiej zapobiegać, niż leczyć!

Bibliografia:

1.	https://www.kleszcze.info.pl/borelioza
2.	http://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/kleszczowe-zapalenie-mozgu/